مروری بر نقش اسیدهای آمینه در کشاورزی ارگانیک

مصرف بی رویه کودهای شیمیایی علاوه بر مشکلات اقتصادی ، خسارات زیادی را به محیط زیست وارد کرده و تجمع آلاینده­ها در خاک ، منابع آب ، گیاهان و زنجیره غذایی انسان و حیوان را در پی داشته و تغییرات اقلیمی در جهان نیز ، گیاهان زراعی را با تنش­های مختلفی مواجه کرده است.

به نظر می­رسد مواد محرک رشد در کاهش مصرف مواد شیمیایی در کشاورزی و همچنین افزایش مقاومت گیاهان در مواجه با تنش­ها نقش بسزایی داشته باشند. این ترکیبات شامل اسیدهای آمینه ، مواد هیومیکی ، عصاره جلبک دریایی و موارد دیگر هستند.

کود آلی مایع زرگرین با داشتن انواع مختلفی از اسیدهای آمینه نمونه­ای از این ترکیبات است که باعث بهبود و افزایش پایداری تولید و  افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش­های غیر زنده و افزایش کیفیت محصول شده­ است.

کلمات کلیدی: اسید آمینه، ارگانیک، زرگرین، تنش، محرک رشد

اسیدهای آمینه در کشاورزی ارگانیک

کشاورزی ارگانیک که با نام­های کشاورزی زیستی ، کشاورزی بیولوژیک ، کشاورزی بوم شناختی ، کشاورزی زاینده و کشاورزی طبیعی خوانده می­شود ، نوعی کشاورزی قانونمند و متکی به معیارها و ضوابط خاص بوم شناسانه است. هدف کشاورزی ارگانیک پایداری تولید بدون الزام به بیشینه رساندن آن است.

در این نوع کشاورزی، عوامل انسانی و جوامع تولید و مصرف کننده ، در قالب مجموعه ای جداناپذیر در نظر گرفته می­شوند.

بر اساس آمار جهانی کشاورزی ارگانیک که در سال 2015 میلادی توسط فدراسیون جنبش­های بین المللی کشاورزی ارگانیک و موسسه پژوهشی کشاورزی ارگانیک((FiBL منتشر شده ، بیشترین زمینهای کشاورزی زیر کشت ارگانیک در اقیانوسیه (4/32 درصد) ، اروپا (75/29) ، آمریکای لاتین (21/18) ، آسیا (57/8) ، آمریکای شمالی (02/8) و آفریقا (05/3) است.

در ایران مساحت کشت ارگانیک در سال 2005 میلادی صفر و در سال  2011، 43 هزار و 332 هکتار گزارش شده است (خوشخوی، 1395).

در سال­ های اخیر توجه متخصصان کشاورزی به بهبود کیفیت ، پایداری سیستم کشت و کاهش هزینه­های تولید با کاهش نهاده­های مصرفی ، جلب و توجه زیادی به مواد محرک رشد در کشاورزی پایدار شده است. کلمه محرک رشد گیاه نخستین بار توسط متخصصان باغبانی برای توصیف موادی که رشد گیاه را تحریک می­کنند اما جزو مواد مغذی بهبوددهنده­های خاک و آفت­کش­ها نیستند ، استفاده شد.

محرک رشد گیاه ، هر ماده یا ریز جانداری است که به منظور افزایش راندمان تغذیه ، تحمل در برابر تنش غیرزیستی و یا کیفیت محصول ، صرف نظر از محتوای عناصر غذایی آن ، به گیاهان داده می­شود (Du Jardin, 2015).

مواد محرک رشد به روش­های مختلفی سبب افزایش رشد و توسعه گیاه طی چرخه رشد از جوانه­زنی بذر تا بلوغ ، می­شود. این روش­ها شامل افزایش کارایی متابولیسم گیاه در راستای بهبود عملکرد و کیفیت محصول ، افزایش مقاومت گیاه به تنش­های غیرزنده ، تسهیل جذب ، انتقال و استفاده از عناصر غذایی ، افزایش کارایی مصرف آب ، بهبود ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی خاک و رشد ریزجانداران خاک هستند.

آنها معمولا همراه با کودهای رایج به گیاه داده می­شوند تا کارایی مصرف کود را افزایش دهند (Heckman, 1994). بسیاری از ترکیبات فعال موجود در مواد محرک رشد در غلظت­های بسیار کم وجود دارند و گاهی مقدار کمتر از حد تشخیص روش­های اندازه­گیری است با این وجود اثرات بیولوژیک بسیار زیادی دارند.

پیچیدگی عصاره­ها و دامنه وسیع مولکول­های موجود در این مواد ، تشخیص ترکیبات فعال در آنها را مشکل می­کند.

علاوه بر این جداسازی و مطالعه یک ترکیب خاص موجود در ماده محرک رشد ، سبب رسیدن به جواب­های نامطمئن می­شود زیرا تاثیر بر روی گیاه ممکن است به دلیل وجود ترکیبات مختلف و اثرات هم افزایی آنها با هم باشد (Guinan et al., 2013).

در سال ­های اخیر، استفاده از مواد محرک رشد در دنیا رو به افزایش بوده است . انجمن صنایع محرک رشد در اروپا اعلام کرد که در سال 2012 در 6 میلیون و 200 هزار  هکتار از زمینهای این قاره از مواد محرک رشد ، استفاده شده است.

یکی از دلایل افزایش مصرف این مواد ، سیاست­های کشاورزی و محیط زیستی و دلیل دیگر ، آگاهی عمومی مبتنی بر کشاورزی پایدار در سراسر جهان است که افزایش عملکرد و کارایی منابع به طور هم زمان را در برنامه دارند.

دلیل دیگر سرمایه­گذاری زیاد شرکت­های تجاری (بین 3 تا 10 درصد گردش مالی سالانه) در تحقیق و توسعه این مواد می­باشد (Garnett et al., 2013) .

این ترکیبات شامل مواد هیومیکی ، عصاره جلبک­های دریایی ، اسیدهای آمینه و سایر ترکیبات حاوی نیتروژن ، مایه تلقیح میکروبی ، مواد معدنی از جمله عناصر مفید ، نمک­های غیر آلی از جمله فسفیت ، مواد ضد تعرق ، ویتامین­ها ، کیتین ، کیتوزان و پلی یا الیگوساکاریدها می­باشد (Du Jardin, 2012).

کود آلی مایع زرگرین بر پایه مشتقات گیاهی و سازگار با محیط زیست است و با دارا بودن اسیدهای آمینه مختلف به فرم آزاد (6 درصد) ، عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان شامل نیتروژن (3 درصد) ، فسفر (5/2 درصد) ، پتاسیم (2 درصد) ، درصد بالای ماده آلی (30 درصد) و کربن آلی (11 درصد) ؛ از جمله کودهای ارگانیک محسوب می ­شود.

اسیدهای آمینه و ترکیبات پپتیدی

اسیدهای آمینه و ترکیبات پپتیدی از هیدرولیز آنزیمی و شیمیایی مواد پروتئینی ، پسماندهای مواد کشاورزی و صنعتی، منابع گیاهی (بقایای محصولات) و بقایای حیوانی ، تولید می­شوند. مطالعات انجام شده از طریق نشان­دار کردن اسیدهای آمینه ، مشخص کرد که ریشه گیاهان قادر به جذب اسیدهای آمینه و پپتیدها هستند (Nardi et al., 2016).

تاثیر اسیدهای آمینه بر جذب عناصر غذایی و رشد گیاه

نتایج تحقیقات ارائه شده در منابع علمی نشان دهنده اثرات ترکیبی کاربرد این مواد بوده و در آنها به بهبود عملکرد و جذب عناصر غذایی اشاره شده است. این اثرات در گیاه گوجه فرنگی به صورت افزایش ارتفاع ، تعداد گل­ها ، تعداد میوه­ها در هر گیاه و افزایش عملکرد میوه (تعداد یا وزن میوه) مشاهده شده است (Parrado et al., 2008).

مطالعه بر روی اسیدهای آمینه همچنین نشان داده که این ترکیبات ممکن است دارای نقش اعلام در تنظیم جذب نیتروژن (کاهش نیترات ، جریان ورودی آمونیوم و رونویسی ناقلین) به­ وسیله ریشه باشند که این امر در گیاه جو دیده شد (Miller et al., 2007).

گیاهان با استفاده از اسیدهای آمینه آزاد می­توانند با توجه به شرایط رشدی گیاه ، ایجاد تنش­های محیطی و نوع ژن بیان شده برای تولید پروتئین یا آنزیم توسط ریبوزوم ها ، آنها را مصرف کنند ولی ترکیبات پپتیدها، پلی پپتیدها و پلی آمین­ها در اکثر موارد موجب افت فشار اسمزی سیتوپلاسم در گیاه می­شوند .

این مطلب می­تواند در صورت زیاد بودن مقدار این ترکیبات در موارد محلول پاشی شده نتیجه معکوس به همراه داشته باشد بنابراین در زمان استفاده از این گونه ترکیبات باید تلاش شود بیشتر از اسیدهای آمینه آزاد استفاده شود.

مکانیزم گیاهان در برابر تنش­های محیطی ، سازگاری و ایجاد ساز و کار فیزیولوژیکی برای رفع تنش است. گیاهان با تولید آنزیم­های مختلف علاوه بر انجام فرایندهای بیوشیمیایی با تنش­های محیطی هم مقابله می­کنند. با ایجاد تنش، ژن بیان کننده تولید آنزیم در گیاه تعریف می­شود و با تولید آنزیم توسط ریبوزوم و استفاده از اسیدهای آمینه آزاد شرایط برای گذر از تنش­های محیطی فراهم می­شود.

واحدهای mRNA با انتخاب اسیدهای آمینه تعریف شده برای تولید آنزیم مورد نیاز، این کار را بر روی ریبوزوم انجام می­دهند. کاتیون­های فلزی می­تواند به عنوان کو فاکتور برای فعال­سازی آنزیم مورد استفاده قرار ­گیرند. آنزیم­های تولید شده با تغییر رفتار فیزیولوژیکی سلول موجبات گذر از تنش را فراهم می­کنند.

بنابراین تنش­های دمایی، نور، رادیکال­های آزاد و … را می­تواند با این فرایند کنترل کرد و وجود اسیدهای آمینه آزاد برای رفع تنش در گیاه ضروری است (غیبی، 1397).

اسیدهای آمینه گلایسین بتایین (ترکیباتی که ان- متیل در گلایسین جایگزین شده) و پرولین ، به عنوان محافظ اسمزی، عمل می­کنند و باعث تثبیت پروتئین­ها ، آنزیم­ها و غشاها در برابر اثرات غیرطبیعی غلظت زیاد نمک و دماهای زیاد غیرفیزیولوژیکی می­شوند.

کاربرد و تجمع اسیدهای آمینه گلایسین بتایین و پرولین  باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش­های غیرزیستی در گیاهان ذرت ، جو ، سویا ، یونجه و برنج شد ، این دو اسیدآمینه باعث کاهش اثرات منفی گروه­های فعال اکسیژن می­شوند. اسیدهای آمینه­ دیگر نیز در مقاومت به تنش­های غیر زیستی موثرند .

آمینواسیدهای گلوتامات  و یا اورنیتین (پیش ماده پرولین) نیز می­توانند در افزایش مقاومت به تنش شوری، موثر باشند (Liang et al., 2013).

کاهش میزان مصرف سموم با اسیدهای آمینه

یکی از روش ­های نوین در جهت کنترل آفات و بیماری­ های گیاهی به ویژه برای تولید محصولات ارگانیک استفاده از مواد و ترکیبات طبیعی یا سبز با منشاء میکروبی و گیاهی است. در این بین نقش و اهمیت ترکیبات طبیعی گیاهان در کنترل انواع بیماری­های گیاهی از جمله بیماری­های قارچی ، باکتریایی، ویروسی و نماتدها ، بسیار بارز و برجسته است .

از این رو بسیاری از کشورها با استفاده از فن آوری جدید تهیه و فرمولاسیون سموم غیرشیمیایی از جمله آفت­کش­ها با پایه و منشاء گیاهی ، کنترل تلفیقی بیماری­های مهم گیاهی را انجام می دهند (حسن­زاده، 1384).

حسبی و همکاران (2014) اثر کاربرد آمینواسید بر القاء مقاومت درختان مرکبات بر بیماری شانکر باکتریایی را بررسی کردند ، درختان مورد آزمایش با آمینواسیدهای ال-آرژنین ، ال-متیونین و ال-اورنیتین تیمار شده و پس از 48 ساعت با باکتری Xanthomonas citri subsp. Citri مایه­زنی شدند.

بر اساس نتایج فنوتیپی، فعالیت آنزیم­های آنتی اکسیدانی و مطالعه مولکولی گیاهان تحت تنش ، مقاومت گیاهان تحت تیمار با اسیدآمینه متیونین به ­طور قابل توجهی افزایش یافت و همچنین موجب کاهش شدت بیماری شد.

کاهش مصرف آب با کاربرد اسیدهای آمینه

گیاهان در طی دوره رشد خود با تنش­های متعدد محیطی مواجه می­شوند که هریک از آنها می­تواند با توجه به میزان حساسیت و مرحله رشد گونه­ی گیاهی ، اثر متفاوتی بر رشد ، متابولیسم و عملکرد گیاه داشته باشد.

خشکی از مهمترین عوامل محیطی کاهش رشد و عملکرد بسیاری از گیاهان زراعی ، باغی و دارویی به­خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک دنیاست و یکی از مهمترین تنش­های غیر زنده است که هر ساله خسارت­های زیادی به گیاهان در جهان وارد می­کند. یکی از روش­های کاهش آثار سوء تنش خشکی ، اصلاح گیاهان زراعی متحمل به تنش­های رطوبتی است.

با این حال ، اصلاح گیاهان زراعی متحمل به استرس­های محیطی ، نیاز به آگاهی از مکانیسم­های فیزیولوژیکی و ژنتیکی کنترل کننده­ی رشد و نمو گیاه در مراحل مختلف دارد. از جمله راهکارهای افزایش تحمل گیاهان به کمبود آب ، توجه و درک کامل پاسخ­های سلولی گیاه به تنش­های غیر زنده است.

گیاهان در مواجه با تنش خشکی ، واکنش­های متفاوتی از خود بروز می­­دهند. یکی از رایج­ترین این واکنش­ها سنتز و تجمع ترکیب­هایی با وزن مولکولی کم به نام حفاظت کننده­های اسمزی است.

این ترکیبات ، پتانسیل اسمزی درون سلول­ها را کاهش می­دهد و به حفظ تورژسانس سلولی کمک می­کند. یون­های غیر آلی ، یون­های آلی ، کربوهیدرات­های محلول شامل پلی ئول­ها (قندها، الکل­ها)، اسیدهای آمینه (پرولین) و ترکیب­ات آمونیوم چهارگانه نظیر گلیسین­بتائین از جمله حفاظت کننده­های اسمزی است که در شرایط تنش رطوبتی ، در سلول­های گیاهی تجمع می­یابند (کدخدایی و همکاران، 1393).

به منظور بررسی کاربرد اسید آمینه گلایسین بر کاهش اثرات تنش کمبود آب در گیاه زوفا (Hyssopus officinalis L.) آزمایشی انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل رژیم­های آبیاری در سه سطح آبیاری  25، 50 و 75 درصد تخلیه آب قابل دسترس گیاه از خاک و تیمارهای محلول­پاشی در دو سطح آب مقطر (شاهد) و آمینواسید گلایسین در زمان­های 1- رویشی گیاه و گلدهی، 2- گلدهی در نظر گرفته شد.

نتایج نشان داد که زمان محلول­پاشی اثر معنی­داری بر روی صفات سطح تاج پوشش ، میزان کلروفیل برگ و وزن تر گل داشت. تنش آبی شدید (75 درصد تخلیه آب قابل دسترس گیاه) موجب کاهش صفات سطح تاج پوشش به میزان 14 درصد ، تعداد شاخه ­های گل داده 78/36 درصد ، وزن تر گل 35/32 درصد ، محتوای آب نسبی برگ 5/0 درصد و کلروفیل برگ 3/3 درصد نسبت به شاهد گردید .

در حالی که محلول­پاشی با اسید آمینه گلایسین باعث افزایش سطح تاج پوشش به میزان 72/8 درصد ، وزن تر گل 7/23 درصد ، محتوای آب نسبی برگ 55/6 درصد و کلروفیل برگ 44/3 درصد را نسبت به شاهد گردید.

به طور کلی نتایج نشان داد استفاده از اسیدآمینه گلایسین در گیاه زوفا در تعدیل تنش و کاهش خسارت ناشی از تنش خشکی موثر بود (حسینی و همکاران، 1397). تحقیقاتی هم به منظور بررسی تاثیر کاربرد پرولین بر تحمل به خشکی لوبیا چشم بلبلی انجام شد.

آبیاری در دو سطح پس از تبخیر  50 میلی­متری از تشت تبخیر (شرایط عادی) و پس از تبخیر 100 میلی­متر از تشت تبخیر (تنش آبی) با کاربرد اسیدآمینه پرولین در هفت سطح صورت گرفت. کاربرد پرولین در شرایط نرمال و تنش آبی بر صفات اندازه­گیری شده ، تاثیر مثبت داشت.

بیشترین عملکرد دانه (96/1008 گرم بر متر مربع) در تیمار ترکیبی آبیاری پس از 50 میلی­متر تبخیر و محلول­پاشی پرولین در دو مرحله 6 برگی و گلدهی و کمترین عملکرد دانه (88/489 گرم بر متر مربع) در تیمار ترکیبی آبیاری پس از 100 میلی­متر تبخیر و بدون استفاده از پرولین به­دست آمد (Ardabili et al. 2013).

کود طبیعی مایع زرگرین با دارا بودن انواع اسیدهای آمینه و ترکیبات آلی برای القاء مقاومت گیاهان در شرایط کم آبی و بالا بردن عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی نقش بسزایی در تولیدات کشاورزی خواهد داشت.

کاهش مصرف کودهای شیمیایی با مصرف آمینواسید

امروزه از کودهای شیمیایی به عنوان اقتصادی­ترین ابزار برای نیل به حداکثر تولید در واحد سطح استفاده می­شود. استفاده از کودهای شیمیایی ممکن است بر نوع و کمپلکس کادمیوم اثر گذاشته که موجب برداشت و انتقال آن توسط ریشه گیاه شود. با توجه به قیمت زیاد گندم ، کشاورزان معمولا مقدار زیادی کود شیمیایی و آب فراوان مصرف می­کنند تا حداکثر محصول کشاورزی به­دست آید.

کودهای شیمیایی به خصوص کودهای فسفاته حاوی ناخالصی فلزات سنگین هستند. فلزات سنگین آلاینده خاک ، محسوب و باعث کاهش فعالیت­های میکروبی می شود و علاوه بر آن ممکن است توسط گیاه جذب و از آن طریق وارد زنجیره غذایی انسان و حیوان شوند (پورمقدس و ظفرزاده، 1395).

به منظور بررسی اثر کاهش مصرف کودهای شیمیایی بر کیفیت ترکیبات برگ چای ، تحقیقاتی صورت گرفت ؛ نتایج نشان داد که کاهش مصرف کود شیمیایی می­تواند باعث افزایش محتوای پتاسیم و مواد آلی خاک ، پلی­فنول­ها و عصاره آب در برگ چای شود.

در عین حال ، با کاهش مصرف کود شیمیایی در باغات چای، کافئین موجود در برگ به میزان قابل توجهی کاهش یافت (Gao et al., 2020). مطالعاتی به منظور بهبود بخشیدن به یکنواختی محصول کاهو و جلوگیری از تجمع نیترات ناشی از کاربرد نیتروژن معدنی با استفاده از اسیدهای آمینه انجام شد. به این منظور از ترکیبی حاوی 3/11 درصد آمینواسید ، 4 درصد نیتروژن و 25 درصد مواد آلی با منشاء گیاهی استفاده شد.

کاربرد آمینواسید از تجمع نیترات در گیاهان تیمار شده با نیترات آمونیوم جلوگیری کرد. همچنین محلول­پاشی آمینواسید باعث افزایش قابل توجه ظرفیت آنتی­اکسیدانی نسبت به شاهد شد.

با توجه به موارد فوق ، استفاده از ترکیبات حاوی آمینواسید به­ عنوان جایگزین کودهای معدنی به ­منظور بهبود یکنواختی محصول کاهو ، به حداقل رساندن نیترات در گیاه ، بدون تاثیر منفی بر سایر اجزای غذایی یا عملکرد  از اهمیت بالایی برخوردار است (Tsouvaltzis et al., 2014). لین و همکاران (2019) اثرات استفاده طولانی مدت از کودهای شیمیایی و کودهای آلی بر خواص چای  و ریزوسفر خاک در باغات چای را مورد بررسی قرار دادند.

بر اساس نتایج به­دست آمده تیمار کود آلی به­ طور معنی­داری باعث کاهش محتوای مس ، سرب و کادمیوم در نمونه خاک ریزوسفر ، شد. همچنین نتایج حاصله از تیمار با کود آلی باعث کاهش معنی­دار محتوای آرسنیک ، کادمیوم و سرب در برگ چای شد ، علاوه بر این ، کود آلی به­طور قابل توجهی محتوای اسیدهای آمینه چای را افزایش داد.

درنتیجه ، استفاده از کود آلی به طور قابل توجهی منجر به فراوانی نسبی ترکیب میکروبی و جذب باکتری­های مفید در ریزوسفر چای ، بهبود کیفیت چای و کاهش محتوای فلزات سنگین در ریزوسفر خاک و برگ­های چای می­شود.

کود طبیعی مایع زرگرین، به عنوان یکی از ترکیبات محرک رشد گیاهی، در بهبود تولید محصول و پایداری آن از طریق افزایش کارایی مصرف کودهای شیمیایی و جلوگیری از آلودگی محیط زیستی همزمان با افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش­ های غیر زنده می­ تواند در تولید و رونق صنعت کشاورزی نقش بسزایی را داشته باشد.

نتیجه گیری

امنیت غذایی در کنار حفظ محیط زیست به یک موضوع مهم جهانی در دهه­های اخیر تبدیل شده است. تعیین سطوح بهینه کودی برای رسیدن به عملکردهای بالا یکی از اهداف مهم پژوهش ­های تغذیه­ای است. کاربرد مواد  محرک رشد ، سیستم تولید فشرده را پایدار می ­کند که دلیل آن را می­توان بهبود ویژگی ­های کیفی خاک و احتمالا بیشترین آزاد سازی نیتروژن  طبق نیاز گیاه دانست.

بررسی­های انجام شده مربوط به چند سال اخیر نشان می­دهد که تعداد تحقیقات در زمینه کاربرد این مواد هم در مراکز تحقیقاتی و هم مراکز دانشگاهی ، افزایش یافته است.

با توجه به بررسی منابع انجام شده، خصوصیات رشدی و عملکردی گیاه بیشتر مورد توجه بوده و در تعداد اندکی ، خصوصیات فیزیولوژیکی، اندازه­گیری شده است ولی تنوع زیادی در زمینه محصولات زراعی ، باغی و گیاهان دارویی همراه با کاربرد انواعی از اسیدهای هیومیک ، فولویک ، اسیدآمینه و نیز تیمار ترکیبی این مواد مشاهده می­شود .

موارد بیان شده در این مقاله نشان می­دهد که مواد محرک رشد گیاهی می­توانند سبب بهبود تولید محصول و پایداری آن از طریق کاهش مصرف کودهای شیمیایی و جلوگیری از آلودگی زیست محیطی شود و همزمان باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش­های غیر زنده و افزایش کیفیت درونی و بیرونی محصول تولیدی شود.

گروه صنعتی پژوهشی فرهیختگان زرنام با تولید کود طبیعی مایع زرگرین با در نظر گرفتن اصل مهم در تامین کودهای طبیعی برای تولید محصولات کشاورزی و مدیریت علمی تولید و مصرف انواع کودها به منظور افزایش عملکرد ، بهبود کیفیت محصولات کشاورزی و تولید محصولات سالم به این عرصه گام نهاده است.

گردآورندگان :

1 -علی نژادرنجبر 2-آرش ارشادی 3- مهدی جعفری اصل 4-مهدی امینی

---

منابع فارسی

1. خوشخوی، مرتضی؛ مروری کلی بر کشاورزی ارگانیک، مجله پژوهش¬های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی، جلد 1، 1395، 50 – 35.
   2. غیبی، محمد نبی؛ اصول کاربردی تغذیه گیاه، نشر توانگران، تهران، ایران، 1397
   3. حسن¬زاده، نادر؛ فن¬آوری استفاده از مواد طبیعی گیاهی با تاکید بر مدیریت بیماری آتشک، ویژه¬نامه مجله علمی پژوهشی علوم کشاورزی، سال یازدهم، شماره (1) ، 1384.
   4. کدخدایی، هدا، سودانی¬زاده، حمید، مصلح آرانی، اصغر؛ اثر محلول¬پاشی گلایسین¬بتائین بر رشد و برخی خصوصیات فیزیولوژیکی گیاه کلزا تحت تنش خشکی در مزرعه. مجله علمی پژوهشی مهندسی اکوسیستم بیابان. سال سوم، شماره چهارم، 1393، صفحه 79-90.
   5. پورمقدس، حسین، ظفرزاده، علی، اثر استفاده کودهای شیمیایی در افزایش غلظت کادمیوم، سرب و روی خاک مزارع کشاورزی اصفهان، مجله مهندسی بهداشت محیط، سال چهارم، شماره 2، 1395.

---

منابع انگلیسی

6. Du Jardin, P., 2015. Plant biostimulants: definition, concept, main categories and regulation. Scientia Horticulture 196: 3- 14.
   7. Heckman, J. R. 1994. Effect of an organic bio-stimulant on cabbage yield. J Home Consum Hortic. 1: 11-113.
   8. Ardabili, A. A., O. Sadeghipour, and A. Rashidi Asl. 2013. Advances in environmental biology. (7)14. Pages: 4689-4696.
   9. Lin, W., M. Lin, H. Zhou, H. Wu, and Zh. Li. 2019. The effect of chemical and organic fertilizer usage on rhizosphere soil in tea orchards. PLoS ONE 14(5):e0217018
   10. Tsouvaltzis, P., A. Koukounaras, and A. S. Siomos. 2014. Application of amino acids improves lettuce crop uniformity and inhibits nitrate accumulation induced by the supplemental inorganic nitrogen fertilization. International journal of agriculture & biology. 16: 951-955.
   11. Gao, Sh. L., Sh. Sh. Hu, P. He, K. Feng, R. Y. Pan, Sh. Zhang, B. Guo, T. Ch. Lee, and J. K. Lin. 2020. Effects of reducing chemical fertilizer on the quality components of Tieguanyin tea leaves. IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 559(2020) 012020.
   12. Guinan, K. J,. N. Sujeet, R. B. Copeland, P. W. Jones, N. M. O, Brien, H. S. S. Sharma, P. F. G. Prouteu, and J. T. O, Sullivan. 2013. Discrete roles for extracts of Ascophyllum nodosum in enhancing plant growth and tolerance to abiotic and biotic stresses. Acta Hortic. 1009: 127- 136.
   13. Du Jardin, P., 2012. The Science of Plant Biostimulants- A bibliographic analysis. Ad hoc Study Report to the European Commission DG ENTR. 2012; http://ec. europa. eu/ enterprise/ sectors/ chemicals/ files/ fertilizers/ final report bio 2012 en. pdf.
7. Nardi, S., D. Pizzeghello, M. Schiavon, and A. Ertani. 2016. Plant biostimulants: physiological responses induced by protein hydrolyzed-based products and humic substances in plant metabolism. Scientia Agricola 73: 8-23.
   15. Parrado, J., J. Bautista, E. F. Romero, A. M. Garcia-Martinez, V. Friaza, and M. Tejada. 2008. Production of a carob enzymatic extract: potential use as a biofertilizer. Bioresource Technology 99: 2312-2318.
   16. Miller, A. J., X. Fan, Q. Shen, and S. J. Smith. 2007. Amino acids and nitrate as signals for the regulation of nitrogen acquisition. Journal of Experimental Botany 59:11–119.
   17. Liang, X. W., L. Zhang, S. K. Natarajan, D. F. Beckker. 2013. Proline mechanisms of stress survival. Antioxid Redox Signaling 19:998–1011.
   18. Hasabi, V., H. Askari, S. M. Alavi, H. Zamanizadeh. 2014. Effect of amino acid application on induced resistance against citrus canker disease in lime plants. Journal of plant protection research. Vol. 54, No. 2.