کشاورزی ارگانیک با استفاده از کود مایع آلی ارگانیک زرگرین
بـا توسـعه و گسـترش علـوم و فناوري هاي نوین همچون؛ مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژي، کاشت ارقـام پرمحصـول گونـه هـاي زراعی و باغی و استفاده بی رویه از کودها و آفت کش هاي شیمیایی باعث افزایش کمی تولیـدات کشاورزي گردید و مشکل غذا را در بسیاري از کشورها بـالاخص کشـورهاي توسـعه یافتـه و در حال توسعه حل نموده است، اما همواره این افزایش تولید با مشکلات زیست محیطی متعـددي ماننـد آلودگی منابع آب و خاك، بروز آفات و بیماري هاي جدید گیاهی، سوء تغذیـه و بیمـاري در اثـر کاهش کیفیت مواد غذایی روبرو شده است. مجموعه این عوامل سـبب گردیده تا حفظ محیط زیست و امنیت و بهداشت غذایی به یکـی از چـالش هـاي بشـر در عصـر حاضر تبدیل شود و جوامع بین المللی در پی یافتن راهبردهاي مناسبی براي حل این معضـلات و دستیابی به نظام هاي کشاورزي پایدار باشند. یکی از این راهبردها کشاورزي ارگانیک است که هدف آن ضمن حفاظت از حاصلخیزي خاك، افـزایش تولیـد محصـول بـا کـم تـرین تکیـه بـر استفاده از مواد شیمیایی می باشد. با توجه به توضیحات ارائه شده و براساس نیاز جامعه به تولید محصولات کشاورزی سلامت محور با محور صیانت حفاظت از محیط زیست، گروه صنعتی پژوهشی فرهیختگان زرنام اقدام به تولید محصولی تحت عنوان کود آلی مایع زرگرین نموده است. این کود با دارا بودن عناصر غذایی، آمینو اسید و ماده آلی ضمن دریافت گواهینامه بین اللملی ارگانیک در محصولات مختلف زراعی، باغی و گلخانه ای قابلیت مصرف را دارد.
در كشاورزی متعارف از بيش از 300 نوع تركيبات شیميايی خطرناك مانند آفت كش ها و كودهای شيميايی به منظور مهار آفات و حشرات و حاصل خيزسازی خاك استفاده می شود (رستاخیز و سلیمی، 2017). اگرچه مصرف كودهای شيميايی جهت افزايش عملکرد محصولات كشاورزی، از عمليات متداول زراعی محسوب می شود اما يکی از نتايج منفی آن طی سال های اخير، بحران آلودگی های زيست محيطی به ويژه آلودگی منابع خاك و آب بوده است كه به صورت زنجيره ای به منابع غذايی انسان ها راه يافته و سلامت جامعه بشری را مورد تهديد قرار داده است (Armak et al., 2018). همچنين مطالعات نشان می دهند استفاده بی رويه از كودهای شيميايی تبعاتی نظير تغيير اقليم و كاهش تنوع زيستی به همراه دارد (Sandooghi et al., 2016; Stuart et al., 2014; Sutton et al., 2011 ). این تاثیرات نامطلوب کودهای شيميايی موجب تسريع حركت از كشاورزی غيرارگانيک به سمت كشاورزی ارگانيک گرديد (Drinkwater et al., 2009).
کشاورزي ارگانیک نوعی کشاورزي قانونمند و متکی به معیارها و ضوابط خاص بوم شناسانه است که هدف آن پایداري تولید ولی نه به الزام به بیشینه رساندن آن است. واژه ارگانیک “Organic” معانی گوناگونی دارد که از میان آن ها مربوط به موجود زنده یا اندامواره (Organism) یا کلی تر مربوط به جانداران بیشتر رایج است (خوشخوی، 1389). کاربرد این واژه در کشاورزي ارگانیک، بر این مبنا است که در آن مزرعه به عنوان یک موجود زنده در نظر گرفته می شود. کشاورزي ارگانیک که به نام هاي کشاورزي زیستی، کشاورزي بیولوژیک، کشاورزي بوم شناختی، کشاورزي زاینده و کشاورزي طبیعی خوانده می شود، نوعی کشاورزي قانونمند و متکی به معیارها و ضوابط خاص بوم شناسانه است. در کشاورزي ارگانیک هدف پایداري تولید ولی نه به الزام به بیشینه رساندن آن است. در این نوع کشاورزي، عوامل انسانی و جوامع تولید کننده و مصرف کننده، در قالب مجموعه اي جدا ناپذیر نگاه می شوند، به اصول سلامت (خاك، آب، گیاهان، جانوران و محیط زیست)، بوم شناسی (بر اساس سیستم ها و چرخه هاي اکولوژیکی)، انصاف و عدالت (با توجه به فرصت ها و قابلیت هاي زندگی و محیط هاي عمومی) و مراقبت (حمایت از سلامت و آسایش نسل هاي بعد و محیط) توجه خاصی مبذول می شود (مهدی پور، 1389).
تعریف هاي بسیاري براي کشاورزي ارگانیک شده که از میان آن ها دو تعریف جامعترند. تعریف اول که فدراسیون جنبش هاي بین المللی کشاورزي ارگانیک (IFOAM) در سال 2008 میلادي مورد تصویب قرار داد عبارت است از ” کشاورزي ارگانیک سیستمی تولیدي است که سلامت خاك، اکوسیستم ها و انسان را پایدارمی سازد. این سیستم، بر فرآیندهاي بوم شناسانه، تنوع زیستی و چرخه هاي سازگار با شرایط محلی تکیه دارد و به نهاده هایی که اثرهاي مشکل زا دارند، وابستگی ندارد. کشاورزي ارگانیک روش هاي سنتی، علمی و نوآوري را در هم می آمیزد تا از محیط خود و آسان سازي ارتباط مناسب با آن، بهره گیرد و زندگی با کیفیت خوب را، براي تمام دست اندرکاران فراهم سازد (خوشخوی، 1389). تعریف دوم که در سال 2010 میلادي توسط Raviv آورده شده چنین است “کشاورزي ارگانیک مفهوم و روشی از تولید کشاورزي بدون کاربرد آفت کش هاي ساخته اي، کودهاي شیمیایی و نیز پادزیست ها و هورمون ها در تولیدهاي گیاهی و دامی است. همچنین به کارگیري موجودهاي زنده تغییر یافته ژنتیکی را نمی پذیرد” (خوشخوی، 1395).
آنچه که امروز تحت عنوان کشاورزي ارگانیک به عنـوان زمینـه اي نـو در کشـاورزي مطـرح شده، سابقه اي بسیار طولانی دارد و از بدو شروع فعالیت هاي کشاورزي، همیشه همگام و همـراه انسان بوده است. کشاورزي تلفیقی، غیرمتمرکز و عاري از مواد شیمیایی توسط نـورث بـرون در سال 1940 مطرح شد. وي اولین کسی بود که لفظ کشاورزي ارگانیک را به کار برد و ایـن نـوع کشاورزي را به عرصه علم معرفی نمود (میردامادي و خادمی، 1382 ). به طور کلی پـس از دهـه 1960 تحقیقات و فعالیت هاي عملیاتی کشاورزي ارگانیـک در سراسـر جهـان گسـترش یافـت .گسترش کشاورزي ارگانیک به ویژه پس از تشدید حساسـیت هـا نسـبت بـه موضـوعات زیسـت محیطی کشاورزي، رشد فزاینده اي یافت. این دوره مصادف اسـت بـا ظهـور و گسـترش تعمیـق اندیشه هاي جدید در رابطه با تحولات اجتماعی، جنبش هاي اعتراضی و طرح روش هـاي جدیـد در زیست سپهر جهانی بود. این اندیشه نوین شامل بهره برداري خردمندانه تـر از منـابع طبیعـی، حفظ محیط زیست، رویکرد کشاورزي کم نهاده با کارآیی بالا، امنیت غذایی، بازگشت به زمـین و حفظ و توسعه پایدار کشـاورزي از طریـق نظـام هـایی چـون نظـام هـاي ارگانیـک، ارگانیـک – بیولوژیک، بیودینامیک و طبیعی همراه با مطالعات گسترده نظري و عملی در رابطه با آن هـا بـود (Shiming and Sauerborn., 2006).
بر اساس آخرین آمار جهانی کشاورزي ارگانیک که در سال 2022 میلادي براي سال 2020 توسط فدراسیون جنبش هاي بین المللی کشاورزي ارگانیک و موسسه پژوهشی کشاورزي ارگانیک (FiBL)[1] منتشر شده، بیشترین زمین هاي کشاورزي زیر کشت ارگانیک در اقیانوسیه (9/35 میلیون هکتار)، اروپا (17 میلیون هکتار)، آمریکای لاتین (9/9 میلیون هکتار)، آسیا (1/6 میلیون هکتار)، آمریکای شمالی (7/3میلیون هکتار) و آفریقا (2 میلیون هکتار) میباشند (جدول 1). با توجه به آمار 2022 ده کشوري که درجهان بیشترین سطح زیرکشت ارگانیک را دارند استرالیا 69/35، آرژانتین 45/4، اروگوئه 74/2، هند 66/2، فرانسه 55/2، چین 44/2، اسپانیا 44/2، آمریکا 33/2، ایتالیا 1/2و آلمان 70/1 میلیون هکتار هستند (شکل 1). در ایران سطح زیرکشت ارگانیک در سال 2005 میلادي صفر و در سال 2020 در حدود 11916 هکتار گزارش شده است. ایران از پتانسیل بالایی در تولید محصولات ارگانیک برخوردار است و باید از این پتانسیل به عنوان یک امتیاز در تولید محصولات ارگانیک استفاده شود. در کشور ما با توجـه بـه شـرایط خشک محیطی و فراوانی نیروي کار، تولید محصولات ارگانیک اقتصاديتر و آسانتر از بسـیاري از مناطق جهان به نظر میرسـد (نصراصـفهانی و میرفندرسـکی، 1384).
جدول 1- میزان و درصد زمینهای کشاورزی زیر کشت ارگانیک جهان
|
|
شکل 1- ده کشور با بیشترین سطح زیرکشت ارگانیک جهان
به طور کلی، سطح زیر کشت کشاورزي ارگانیک در جهان رو به فزونی است. شکل 2 این افزایش را از سال 2001 میلادي تا سال 2020 نشان می دهد.
شکل 2- افزایش سطح زیر کشت ارگانیک در جهان از سال 2001 تا 2022.
در کشاورزي ارگانیک خاك به عنوان یک موجود زنده شناخته می شود. گیاهان در کشت ارگانیک نیز همانند کشت هاي معمول، به عناصر غذایی 17 گانه نیازمند هستند. در کشت ارگانیک منبع تأمین عناصر غذایی از منابع غیرساختگی و غیرشیمیایی بوده و به کلی از منابع طبیعی، معدنی و زیستی استفاده می شود. به همین دلیل تامین نهاده هاي کودي قابل استفاده در کشت ارگانیک یک دغدغه مهم است و تولید این نهاده ها بستر لازم را براي تولید اقتصادي و علمی محصول هاي ارگانیک مهیا میسازد سلامتی خاك یکی از اجزاي اصلی سلامتی بوم نظام کشاورزي است. تعادل فیزیکی، شیمیایی و زیستی نهاده ها در کارهاي کشاورزي باید رعایت شود تا کمیت و تنوع موجود هاي زنده خاك و حاصلخیزي آن بهینه شود. به دلیل بهینه سازی عملکرد محصول و کاهش اثرات منفي کشاورزی بر محیط زیست، کشاورزان مجبورند که بهترین شیوه های کشاورزی را اتخاذ نمایند. کشاورزی در قرن بیست و یکم با چالش های زیادی روبرو است. بنابراین انتخاب کود و همچنین استفاده منطقي از آن، بسیار با اهمیت است. اولویت برنامه های سازمان خوار بار و کشاورزی جهاني برای کشورهای در حال توسعه، نوعي مدیریت مبتني بر استفاده تلفیقي از کودهای آلي و بیولوژیک به همراه مقدار بهینه کودهای شیمیایي است (لامعی و عبادی 1399). محاسبات و ارقام رسمي ارائه شده توسط محققان در مورد وضعيت منابع طبيعي و محيط زيسـت ايـران بسيار نا اميد كننده است. ايران از نظر حجم فرسايش و تخريب زمينهاي حاصـلخيز و منـابع طبيعـي بعـد از استراليا، مقام دوم جهان را دارد، به طوري كه تخريب و فرسايش معادل 33 تن خاك در هر هكتار اسـت كـه يكي از دلايل عمده آن، مصرف بيرويه كودها و آفتكشهاي شيميايي ميباشد (ملك سعيدي، 1388). کودهای آلي با بهبود ساختار خاک باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب مي شوند و فرسایش ناشي از باد و آب را کاهش مي دهند (Raymmond et al., 1994).
یكی از مشكلات صادرات محصولات كشاورزی ایران به بازارهای بین المللی، پایین بودن كیفیت آن ها به ویژه از نظر طول مدت انبارداری و پایین بودن ارزش غذایی آن ها به علت كاربرد بی رویه کودهای شیمیایی است. در حالی كه در سایر كشورهای پیشرفته، میزان مواد شیمیایی محصولات غذایی بسیار پایین و در بسیاری از موارد تمایل به تولید مواد غذایی بدون استفاده از نهاده های شیمیایی رو به افزایش است، در ایران میزان این مواد در درون محصولات كشاورزی غیر اصولی و غیر علمی می باشد. براساس نیاز جامعه به تولید محصولات کشاورزی سلامت محور با محور صیانت حفاظت از محیط زیست، گروه صنعتی پژوهشی فرهیختگان زرنام اقدام به تولید محصولی تحت عنوان کود مایع آلی ارگانیک زرگرین نموده است. کود مایع آلی ارگانیک زرگرین بر پایه مشتقات گیاهی و سازگار با محیط زیست می باشد. این محصول دارای pH در محدوده 5/4-5/3 است و به دلیل دارا بودن اسید آمینه های مختلف به فرم آزاد، عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان شامل نیتروژن (در کشاورزی ارگانیک بجای استفاده از کودهای شمیایی مثل نیترات که در کشاورزی متداول موجب آلودگی زمـین و آب هـای سـطحی می شود از کودهای آلی حاوی نیتروژن استفاده می شود که علاوه بر حاصلخیزی مزرعه از آلودگی نیز جلوگیری می کند)، فسفر، پتاسیم و همچنین درصد بالای ماده آلی (قدم کلیدی در گذر از کشاورزی متداول و مرسوم و رسیدن به یک کشاورزی پایدار مدیریت صحیح مواد آلـی در خاک هـا مـی باشـد. افزایش مواد آلی می تواند بقا و بهره برداری مواد غذایی و نیز ذخیره آب را در خاك بهبود بخشد) و کربن آلی سبب اصلاح ساختمان خاک، رشد سریع و بهبود شرایط گیاهان در مراحل مختلف رشد و نیز افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش های محیطی می شود. آنچه محصولات ارگانیك را به گونه ای دیگر از لحاظ اقتصادی قابل توجه می سازد، توسـعه تجـارت بـین المللی این فرآورده است. اروپا عمده ترین بـازار محصـولات ارگانیـك را تشـكیل مـی دهـد و بخـش اعظـم ایـن محصولات هم از خارج وارد می شود. کود مایع آلی ارگانیک زرگرین با طی فرایندهای پیچیده و سختگیرانه جهت ثبت ارگانیک موفق به دریافت گواهی ارگانیک اتحادیه اروپا از شرکت بایو اینسپکتا (bio – inspecta) گردید. لذا جهت تولید محصولات ارگانیک با کیفیت، داخلی و صادراتی مورد تایید قرار گرفته و استفاده می گردد.
خوشخوی، م. 1389. مقدمه ای بر کشاورزی پایدار و کشاورزی ارگانیک. مجموعه مقاله های همایش کشاورزی ارگانیک، فرهنگستان علوم، 22 مهر 1389. 48-63.
خوشخوی، م. 1395. مروری کلی بر کشاورزی ارگانیک. مجله پژوهش های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیع. جلد 1 شماره 1 صفحه های 35 تا 50.
لامعی، س. عبادی، م. ت. 1399. كودهای آلی در كشاورزی مدرن. فصلنامه نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی. سال هجدهم، شماره 69، پاییز 1399.
ملك سعیدی، ح. آجیلی، ع. و رضائی مقدم، ك. 1388. عوامل موثر بـر دانـش كارشناسان كشاورزی سازمان جهاد كشاورزی استان خوزستان نسبت به كشاورزی ارگانیك. مجلـه تحقیقات اقتصاد و توسعه كشاورزی ایران، شماره 2.
مهدی پور، م. 1389. تاریخچه و هدف های کشاورزی ارگانیک. مجموعه مقاله های همایش کشاورزی ارگانیک، فرهنگستان علوم، 22 مهر 1389. 17-25.
میردامادی،م. و خادمی، ه. 1382. کشاورزی ارگانیک، شناخت و راهکارهای کاربرد آن، مجله جهاد، شماره 261 ، ص 82 .
نصر اصفهانی، ا. و میرفندرسکی، س. 1384. بررسی وضعیت کشاورزی ارگانیک در ایران و جهان، وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه ریزی و اقتصادی، مؤسسه پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی.
Armak, A., Farzi, H., and Alipanah, M. 2018. Impact of use of different sources of humic, bio and nano fertilizers and nitrogen levels on saffron (Crocus sativus L.) flower yield. Saffron Agronomy and Technology 5 (4): 329- 344. (In Persian with English Summary).
Drinkwater, L.E. 2009. Ecological knowledge: Foundation for sustainable organic agriculture. In Francis, Charles. Organic Farming: The Ecological System 19: 173-176.
Rastakhiz, J., and K. Salimi. 2017. Organic farming. International Conference on Modern Horizons in Agricultural Science, Natural Resources and the Environment. (In Persian). Available at https://www.civilica.com/Paper. AHCONF01-AHCONF01_071.html.
Raviv, M. 2010b. Sustainability of organic horticulture. Hort. Rev. 36:289-333.
Raymmond .p. 1994. Organic matter and Sustainable Agriculture، journal of sustainable. V l4 (3):103-104.
Sandooghi, A., A. A. Amini, and A. Yousefi. 2016. Measurement of the factors affecting the healthy and organic cucumber consumers in Isfahan using empirical selection method. Journal of Agricultural Economics and Development 29 (2): 139-149. (In Persian with English Summary).
Shiming, M. and J. Sauerborn. (2006). Review of history and recent development of organic farming worldwide, Agricultural Sciences in China, 5: 169- 178.
Stuart, D., R. L. Schewe and M. Mc Dermott. 2014. Reducing nitrogen fertilizer application as a climate change mitigation strategy: understanding farmer decision-making and potential barriers to change in the US. Land Use Policy 36: 210-218.
Sutton, M. A., O. Oenema, J. W. Erisman, A. Leip, H. V. Grinsven and W. Winiwarter. 2011. Too much of a good thing. Nature 472: 159- 161.
The World of Organic Agriculture 2020: PDF version. FiBL.org: https://www.organic-orld.net/yearbook/yearbook-2020/pdf.html.